O’zbekiston numizmatikasi: qadimiy tangalar va pullar kolleksiyasi

O’zbekiston numizmatikasi mamlakatimiz tarixining ajralmas qismi hisoblanadi. Bu sohani o’rganish orqali biz nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va siyosiy jarayonlar haqida ham qimmatli ma’lumotlarga ega bo’lamiz. Qadimiy tangalar va pullar kolleksiyalari O’zbekiston hududida yashagan xalqlarning savdo aloqalari, davlatchilik an’analari va san’atini aks ettiradi. Ular orqali biz o’tmish sivilizatsiyalarining yutuqlari va o’ziga xos xususiyatlarini tushunishimiz mumkin.

Qadimiy O’zbekiston hududidagi dastlabki tangalar

O’zbekiston hududida dastlabki tangalar miloddan avvalgi VI-V asrlarda paydo bo’lgan. Bu davrda Markaziy Osiyoda yirik savdo yo’llari kesishgan va mahalliy xalqlar xorijiy savdogarlar bilan faol aloqada bo’lishgan. Dastlabki tangalar asosan oltin va kumushdan yasalgan bo’lib, ular nafaqat tovar ayirboshlash vositasi, balki hokimiyat va boylikning ramzi ham bo’lgan. Bu tangalar ko’pincha mahalliy hukmdorlar yoki yirik shaharlarning tasvirlari bilan bezatilgan.

So’g’d tangalari

So’g’d tangalari O’zbekiston numizmatikasining eng qiziqarli namunalaridan biri hisoblanadi. Milodiy III-VIII asrlarda So’g’d o’lkasi Buyuk Ipak yo’lining muhim markazlaridan biri edi. Bu yerda zarb qilingan tangalar nafaqat mahalliy bozorda, balki butun Markaziy Osiyo bo’ylab muomalada bo’lgan. So’g’d tangalari o’ziga xos shakli va bezaklari bilan ajralib turgan.

Ularning bir tomonida odatda hukmdor yoki afsonaviy qahramon tasviri, boshqa tomonida esa yozuvlar yoki ramziy belgilar tushirilgan. Bu tangalar So’g’d madaniyatining yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi.

Kushon tangalari

Kushon imperiyasi davrida (milodiy I-III asrlar) O’zbekiston hududida muomalada bo’lgan tangalar alohida e’tiborga loyiq. Kushon tangalari o’zining badiiy jihatdan mukammalligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Ular asosan oltin va misdan yasalgan bo’lib, imperiyaning keng hududlarida ishlatilgan. Kushon tangalarida podshohlari tasvirlari, turli xudolar va buddaviylik ramzlari aks ettirilgan. Bu tangalar nafaqat savdo vositasi, balki imperiyaning qudrati va madaniy yutuqlarini namoyish etuvchi vosita ham bo’lgan.

O’rta asrlar davri tangalari

O’rta asrlar O’zbekiston numizmatikasi tarixida alohida o’rin egallaydi. Bu davrda mamlakatimiz hududida ko’plab mustaqil davlatlar va xonliklar mavjud bo’lib, ular o’z tangalarini zarb qilishgan. O’rta asrlar tangalari o’sha davr iqtisodiyoti, madaniyati va san’atini aks ettiruvchi noyob manbalar hisoblanadi.

Samarqand zarbxonasi tangalari

Samarqand O’rta asrlarda Markaziy Osiyoning eng yirik va boy shaharlaridan biri bo’lgan. Bu yerda faoliyat ko’rsatgan zarbxona nafaqat mahalliy bozor, balki butun Sharq uchun tangalar ishlab chiqargan. Samarqand tangalari o’zining yuqori sifati va go’zal dizayni bilan mashhur bo’lgan.

Ular asosan kumush va misdan yasalgan bo’lib, ustida ko’pincha islomiy yozuvlar, geometrik naqshlar va ba’zan hukmdorlarning ismlari tushirilgan. Samarqand zarbxonasi tangalari o’sha davrning eng ishonchli va qadrlangan pul birliklari qatoriga kirgan.

Buxoro amirligi tangalari

Buxoro amirligi tangalari O’zbekiston numizmatikasining muhim qismini tashkil etadi. XVI-XX asrlar davomida Buxoro zarbxonasida turli xil tangalar zarb qilingan. Bular orasida tillo tangalar (tillo), kumush tangalar (tanga) va mis tangalar (pul) bo’lgan. Buxoro tangalari o’ziga xos dizayni bilan ajralib turgan:

  • Oltin tangalarda odatda amirning nomi va unvonlari yozilgan
  • Kumush tangalarda islomiy yozuvlar va zarb qilingan sana ko’rsatilgan
  • Mis tangalar ko’pincha oddiy bezaklar bilan bezatilgan

Bu tangalar nafaqat Buxoro amirligida, balki qo’shni hududlarda ham keng muomalada bo’lgan va O’rta Osiyo savdosida muhim rol o’ynagan.

Xiva xonligi tangalari

Xiva xonligi tangalari O’zbekiston numizmatikasining yana bir qiziqarli qismini tashkil etadi. XVII-XX asrlar davomida Xiva zarbxonasida zarb qilingan bu tangalar o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xiva tangalari asosan kumush va misdan yasalgan bo’lib, ularning dizayni va og’irligi vaqt o’tishi bilan o’zgarib borgan.

Kumush tangalar «tanga» deb atalgan va ular xonlikning asosiy pul birligi bo’lgan. Mis tangalar esa «pul» deb nomlangan va kundalik mayda savdo-sotiqda ishlatilgan. Xiva tangalarida odatda xonning nomi, zarb qilingan sana va islomiy yozuvlar aks ettirilgan. Bu tangalar Xiva xonligining iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini namoyish etuvchi muhim tarixiy manba hisoblanadi.

Rossiya imperiyasi davrida O’zbekiston hududida muomalada bo’lgan pullar

XIX asrning ikkinchi yarmida O’zbekiston hududining katta qismi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi natijasida, mahalliy pul tizimida ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Bu davr O’zbekiston numizmatikasi tarixida o’ziga xos o’rin egallaydi, chunki u mahalliy an’analar va Rossiya imperiyasi pul tizimi o’rtasidagi o’zaro ta’sirni aks ettiradi.

Turkiston o’lkasi pul birliklari

Rossiya imperiyasi Turkiston general-gubernatorligini tashkil etgandan so’ng, bu hududda rus pul birliklari – rubl va tiyinlar rasmiy muomalaga kiritildi. Biroq, mahalliy aholi orasida an’anaviy tangalar ham uzoq vaqt davomida ishlatilishda davom etdi. Bu davrda Turkiston o’lkasida qiziqarli pul tizimi shakllandi: rasmiy rus pullari bilan birga, mahalliy tangalar ham muomalada bo’ldi. Masalan, Buxoro tangalari rus rubllariga nisbatan ma’lum kursda almashtirilgan. Bu holat mahalliy iqtisodiyotning rus iqtisodiy tizimiga asta-sekin moslashib borishini ko’rsatadi. Shu bilan birga, bu davrda Turkiston o’lkasi uchun maxsus chiqarilgan ba’zi pul belgilari ham mavjud bo’lgan, masalan, Turkiston krediti belgilari.

Buxoro amirligining so’nggi tangalari

Rossiya imperiyasining protektorati ostida bo’lishiga qaramay, Buxoro amirligi o’z tangalarini zarb qilishni davom ettirdi. Bu tangalar amirlikning qisman mustaqilligini va o’ziga xos madaniy-iqtisodiy tizimini saqlab qolganligini ko’rsatadi. Buxoro amirligining so’nggi tangalari quyidagi xususiyatlarga ega edi:

  • Tilla tangalar (tillo) faqat tantanali marosimlar uchun chiqarilgan
  • Kumush tangalar (tanga) asosiy muomala vositasi bo’lib qolgan
  • Mis tangalar (pul) mayda savdoda keng ishlatilgan
  • Tangalarda an’anaviy islomiy yozuvlar saqlanib qolgan
  • Ba’zi tangalarda rus-sharq uslubidagi yangi elementlar paydo bo’lgan

Bu tangalar Buxoro amirligining so’nggi yillaridagi murakkab siyosiy va iqtisodiy jarayonlarni aks ettiruvchi qimmatli tarixiy manbalardir.

Sovet davri pullari

Sovet davri O’zbekiston numizmatikasi tarixida alohida o’rin egallaydi. Bu davrda O’zbekiston SSR tarkibida bo’lib, yagona sovet pul tizimiga kiritildi. Sovet pullari markazlashgan rejali iqtisodiyotning asosiy elementi sifatida xizmat qilgan.

Ular nafaqat tovar ayirboshlash vositasi, balki davlat siyosatini aks ettiruvchi propaganda vositasi ham bo’lgan. Sovet davri pullarida ko’pincha kommunistik mafkura ramzlari, sanoat va qishloq xo’jaligi yutuqlari, mashhur shaxslar tasvirlari aks ettirilgan.

O’zbekiston SSR pul birliklari

O’zbekiston SSR alohida pul birliklariga ega bo’lmagan, chunki u yagona sovet pul tizimidan foydalangan. Biroq, ba’zi hollarda O’zbekiston SSR uchun maxsus chiqarilgan pul belgilari ham bo’lgan. Masalan, 1920-1930 yillarda O’zbekiston SSR Davlat banki tomonidan chiqarilgan mahalliy obligatsiyalar va qisqa muddatli pul belgilari mavjud bo’lgan.

Bu pul belgilari asosan mahalliy bozorni tartibga solish va pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida chiqarilgan. Ular o’zbek tilida yozuvlarga ega bo’lib, mahalliy manzaralar va ramzlar bilan bezatilgan. Bu pul belgilari O’zbekiston SSR iqtisodiyotining dastlabki rivojlanish bosqichlarini o’rganish uchun muhim manba hisoblanadi.

Sovet rubl zonasidagi O’zbekiston

O’zbekiston SSR Sovet Ittifoqi tarkibida bo’lgan davrda yagona sovet rubli zonasida edi. Bu davrdagi pul muomalasi quyidagi xususiyatlarga ega edi: birinchidan, barcha pul birliklari Moskvadagi Davlat banki tomonidan markazlashgan tarzda chiqarilgan; ikkinchidan, pullar butun Ittifoq hududida bir xil qiymatga ega bo’lgan; uchinchidan, pul belgilarida turli sovet respublikalarining ramzlari va yozuvlari aks ettirilgan. O’zbekiston SSR iqtisodiyoti to’liq sovet rubl tizimiga bog’liq edi, bu esa respublikaning iqtisodiy mustaqilligini cheklagan. Shu bilan birga, sovet rubli O’zbekiston iqtisodiyotining jadal rivojlanishida, sanoatlashtirish va urbanizatsiya jarayonlarida muhim rol o’ynagan.

Mustaqil O’zbekiston pullari

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, o’z milliy valyutasini joriy etish zarurati paydo bo’ldi. Bu jarayon ikki bosqichda amalga oshirildi: dastlab so’m-kuponlar muomalaga kiritildi, keyinchalik esa zamonaviy so’m joriy etildi. Milliy valyutaning yaratilishi O’zbekiston iqtisodiy mustaqilligining muhim belgisi bo’ldi va mamlakatning o’z iqtisodiy siyosatini yuritish imkoniyatini ta’minladi.

So’m-kupon davri

1993 yilning noyabr oyida O’zbekistonda so’m-kuponlar muomalaga kiritildi. Bu vaqtinchalik pul birligi edi va u sovet rublidan mustaqil milliy valyutaga o’tishda oraliq bosqich vazifasini bajargan. So’m-kuponlar quyidagi xususiyatlarga ega edi: birinchidan, ular faqat O’zbekiston hududida amal qilgan; ikkinchidan, ular tez-tez qadrsizlanishga uchragan va yuqori inflatsiya davrida ishlatilgan; uchinchidan, ularning dizayni sodda bo’lib, asosan O’zbekiston ramzlari va yozuvlari bilan bezatilgan. So’m-kupon davri O’zbekiston iqtisodiyotining eng murakkab va o’tish davrlaridan biri bo’lgan. Bu davr pullari O’zbekiston numizmatikasi tarixining qiziqarli va noyob qismini tashkil etadi.

Zamonaviy so’m

1994 yil 1 iyulda O’zbekistonda zamonaviy so’m muomalaga kiritildi. Bu O’zbekiston iqtisodiy mustaqilligining muhim bosqichi edi. Zamonaviy so’m quyidagi xususiyatlarga ega: birinchidan, u xalqaro miqyosda tan olingan milliy valyuta hisoblanadi; ikkinchidan, uning dizayni O’zbekiston tarixi, madaniyati va tabiatini aks ettiradi; uchinchidan, so’m banknotalari va tangalari muntazam ravishda yangilanib, takomillashtirilmoqda. Zamonaviy so’m O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan nazorat qilinadi va boshqariladi. So’mning barqarorligi va xarid qobiliyati mamlakatning iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Zamonaviy so’m O’zbekiston mustaqilligining ramzi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanish ko’zgusi sifatida numizmatlar va tarixchilar uchun katta qiziqish uyg’otadi.

O’zbekiston numizmatik kolleksiyalari

O’zbekiston numizmatik kolleksiyalari mamlakatimiz tarixining boy va rang-barang manzarasini aks ettiradi. Bu kolleksiyalar nafaqat tangalar va pullarni, balki medallar, ordenlar va boshqa numizmatik buyumlarni ham o’z ichiga oladi. Ular O’zbekiston hududida mavjud bo’lgan turli davlatlar va sivilizatsiyalarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini o’rganish uchun bebaho manba hisoblanadi. O’zbekiston numizmatik merosi davlat muzeylari va xususiy kolleksiyalarda saqlanmoqda, ularning har biri o’ziga xos ahamiyatga ega.

Davlat muzeylari kolleksiyalari

O’zbekistonning davlat muzeylari mamlakatimiz numizmatik merosining asosiy saqlovchilari hisoblanadi. Ular orasida O’zbekiston tarixi davlat muzeyi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi va Buxoro davlat badiiy-me’moriy muzey-qo’riqxonasi alohida o’rin egallaydi.

Bu muzeylarning numizmatik kolleksiyalari quyidagi jihatlari bilan ahamiyatlidir: birinchidan, ular O’zbekiston hududida muomalada bo’lgan barcha asosiy tarixiy davrlar tangalarini o’z ichiga oladi; ikkinchidan, kolleksiyalarda noyob va qimmatbaho tangalar mavjud; uchinchidan, muzey xodimlari tomonidan doimiy ravishda ilmiy tadqiqotlar olib boriladi va yangi topilmalar bilan kolleksiyalar boyitib boriladi. Davlat muzeylari kolleksiyalari nafaqat mahalliy, balki xalqaro miqyosda ham katta ilmiy qiziqish uyg’otadi va O’zbekiston numizmatikasini o’rganishda asosiy manba bo’lib xizmat qiladi.

Xususiy kolleksiyalar

O’zbekistonda numizmatikaga qiziqish kuchayishi bilan xususiy kolleksiyalar soni ham ortib bormoqda. Bu kolleksiyalar o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lib, ular ko’pincha ma’lum bir davr yoki hududga ixtisoslashgan bo’ladi. Xususiy kolleksiyalarning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo’ladi: birinchidan, ular ba’zan davlat muzeylarida yo’q noyob tangalarni o’z ichiga olishi mumkin; ikkinchidan, kolleksionerlar o’z kolleksiyalari ustida chuqur tadqiqotlar olib boradilar va bu orqali numizmatika faniga katta hissa qo’shadilar; uchinchidan, xususiy kolleksiyalar vaqti-vaqti bilan jamoatchilikka namoyish etiladi, bu esa aholining tarixiy va madaniy merosga qiziqishini oshiradi. Xususiy kolleksiyalarning rivojlanishi O’zbekiston numizmatikasining kelajagi uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular numizmatik merosni saqlash va o’rganishga katta hissa qo’shmoqda.