O’zbekiston arxeologiyasi dunyoning eng boy va qiziqarli madaniy meroslaridan birini o’z ichiga oladi. Mamlakatimiz hududida ko’p asrlar davomida turli sivilizatsiyalar rivojlangan, bu esa bizga o’tmishimizning ajoyib topilmalarini taqdim etadi. Ushbu maqolada biz O’zbekiston muzeylarida saqlanayotgan eng qiziqarli arxeologik topilmalar haqida so’z yuritamiz va ularning tarixiy ahamiyatini ochib beramiz.
Qadimgi davr topilmalari
O’zbekiston hududida qadimgi davr topilmalari juda ko’p va xilma-xil. Bu davr miloddan avvalgi 8-7-mingyilliklardan to miloddan avvalgi 1-mingyillikkacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrga oid topilmalar mamlakatimizning turli hududlarida, jumladan, Surxondaryo, Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlarida topilgan.
Sopol buyumlar va haykalchalar
Qadimgi davr topilmalari orasida sopol buyumlar va haykalchalar alohida o’rin egallaydi. Ular nafaqat kundalik turmushda ishlatilgan, balki diniy marosimlar va san’at asarlari sifatida ham xizmat qilgan. Sopol buyumlarning shakli, naqshlari va ishlash texnikasi qadimgi odamlarning madaniy rivojlanish darajasini ko’rsatadi. Masalan, Sarazm manzilgohidan topilgan nozik naqshli sopol idishlar miloddan avvalgi 4-3 mingyilliklarga tegishli bo’lib, o’sha davrdagi yuqori hunarmandchilik mahoratidan dalolat beradi.
Tosh qurollar va zeb-ziynatlar
Tosh qurollar va zeb-ziynatlar qadimgi odamlarning kundalik hayoti va estetik didini aks ettiruvchi muhim topilmalardir. Toshdan yasalgan mehnat qurollari, ov anjomlari va maishiy buyumlar qadimgi ajdodlarimizning hayot tarzi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Zeb-ziynatlar esa ularning nafis didini ko’rsatadi. O’zbekiston muzeylarida saqlanayotgan eng qiziqarli tosh topilmalar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
- Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal odamning tosh qurollari
- Obishir madaniyatiga oid mikrolit qurollar
- Sopollitepa manzilgohidan topilgan tosh munchoqlar va bilakuzuklar
Bronza davri artefaktlari
Bronza davri O’zbekiston tarixida muhim o’rin tutadi va bu davrga oid ko’plab qimmatli topilmalar muzeylarimiz kolleksiyalarini bezab turibdi. Bu davr taxminan miloddan avvalgi 3-mingyillikning oxiridan 1-mingyillikning boshlarigacha bo’lgan davrni qamrab oladi. Bronza davri O’rta Osiyoda dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi, shaharlarning paydo bo’lishi va metallurgiyaning taraqqiyoti bilan xarakterlanadi.
Metall buyumlar va qurollar
Bronza davrining eng muhim yutuqlaridan biri – bu metall ishlab chiqarishning rivojlanishidir. O’zbekiston hududida topilgan bronza buyumlar va qurollar qadimgi ustalarning yuqori mahoratidan dalolat beradi. Sapollitepa, Jarqo’ton, Dalvarzintepa kabi yodgorliklardan topilgan bronza pichoqlar, o’qlar, bilakuzuklar va boshqa buyumlar o’sha davr odamlarining texnologik imkoniyatlarini ko’rsatadi. Bu topilmalar nafaqat amaliy ahamiyatga ega bo’lgan, balki ba’zan diniy va ramziy ma’noga ham ega bo’lgan.
Zargarlik buyumlari
Bronza davri zargarlik buyumlari o’zining nafisligi va badiiy qiymati bilan ajralib turadi. Ular qadimgi jamiyatning ijtimoiy tuzilishi va madaniy aloqalari haqida ma’lumot beradi. O’zbekiston muzeylarida saqlanayotgan zargarlik buyumlari orasida oltin va kumushdan yasalgan taqinchoqlar, bronza ko’zgular, turli xil munchoqlar alohida e’tiborga loyiq. Bu buyumlar qadimgi odamlarning estetik didi va hunarmandchilik mahoratini aks ettiradi.
Antik davr yodgorliklari
Antik davr O’zbekiston tarixida alohida o’rin tutadi. Bu davr miloddan avvalgi 4-asrdan milodiy 4-asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi va O’rta Osiyo tarixida muhim o’zgarishlar bilan bog’liq. Bu davrda mintaqada yirik davlatlar paydo bo’ldi, shaharlar rivojlandi, savdo-sotiq kengaydi va madaniyatlararo aloqalar kuchaydi.
Yunon-Baqtriya madaniyati izlari
Yunon-Baqtriya davlati davrida O’zbekiston hududida sharq va g’arb madaniyatlari uyg’unlashgan o’ziga xos san’at shakllandi. Bu davrga oid eng qiziqarli topilmalar qatoriga Dalvarzintepadan topilgan «Oks xazinasi», Oyxonim shahri xarobalaridan topilgan yunon uslubidagi haykallar, Afrosiyob devoriy rasmlari kiradi. Bu artefaktlar mahalliy va yunon madaniyatlarining o’zaro ta’sirini yaqqol ko’rsatadi. Ular orqali biz qadimgi O’zbekiston hududida yashagan xalqlarning tasviriy san’ati, me’morchiligi va diniy e’tiqodlari haqida ko’p ma’lumotga ega bo’lamiz.
Kushon podsholigi davri topilmalari
Kushon podsholigi davri O’zbekiston tarixidagi eng gullab-yashnagan davrlardan biri hisoblanadi. Bu davrga oid arxeologik topilmalar orasida quyidagilar alohida ahamiyatga ega:
- Dalvarzintepadan topilgan oltin tangalar va zargarlik buyumlari
- Fayoztepa buddaviylik ibodatxonasi qoldiqlari
- Termiz shahri xarobalaridan topilgan haykallar va devoriy rasmlar
- Xolchayon saroyidan topilgan haykaltaroshlik namunalari
Bu topilmalar Kushon davri san’atining yuksak darajasini, xalqaro savdo aloqalarining kengligini va diniy bag’rikenglikni ko’rsatadi. Ular orqali biz qadimgi O’zbekiston hududida turli madaniyatlar va dinlarning uyg’unlashuvini kuzatishimiz mumkin.
O’rta asrlar arxeologiyasi
O’rta asrlar O’zbekiston tarixida ilm-fan, madaniyat va san’atning yuksalish davri bo’ldi. Bu davr taxminan 5-asrdan 15-asr o’rtalarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. O’rta asrlarda O’zbekiston hududida Buyuk Ipak yo’lining muhim markazlari joylashgan edi, bu esa mamlakat madaniyatining xilma-xilligini ta’minladi.
Islom madaniyati namunalari
Islom dini O’rta Osiyoga kirib kelgandan so’ng, u mahalliy madaniyat bilan uyg’unlashib, o’ziga xos san’at va me’morchilik uslublarini yaratdi. O’zbekiston muzeylarida saqlanayotgan o’rta asr islom madaniyati namunalari orasida naqshli sopol idishlar, metall buyumlar, qo’lyozmalar va miniatyuralar alohida o’rin egallaydi. Masalan, Samarqanddagi Registon maydonidan topilgan koshinlar, Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasining me’moriy bezaklari, Shahrisabzdagi Oqsaroy qasrining devoriy naqshlari o’rta asr san’atining eng yorqin namunalari hisoblanadi.
Hunarmandchilik va savdo aloqalari
O’rta asrlarda O’zbekiston hududida hunarmandchilik va savdo-sotiq faol rivojlandi. Arxeologik qazishmalar davomida topilgan turli xil buyumlar bu davrda mahalliy hunarmandchilik va xalqaro savdo aloqalarining yuqori darajada bo’lganligini ko’rsatadi. Afrosiyob, Poykent, Axsikent kabi qadimiy shaharlardan topilgan shisha idishlar, zargarlik buyumlari, to’qimachilik mahsulotlari va metall buyumlar o’rta asr hunarmandlarining yuqori mahoratidan dalolat beradi. Bu topilmalar orqali biz o’sha davr odamlarining kundalik hayoti, estetik didi va texnologik imkoniyatlari haqida tasavvurga ega bo’lamiz.
Zamonaviy arxeologik qazishmalar
O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar hozirgi kunda ham faol davom etmoqda. Zamonaviy texnologiyalar va ilmiy yondashuvlar yordamida olimlar yangi-yangi kashfiyotlar qilmoqdalar. Bu kashfiyotlar O’zbekiston tarixini yanada chuqurroq o’rganishga va qadimgi sivilizatsiyalar haqidagi tasavvurlarimizni kengaytirishga yordam bermoqda.
Afrosiyob topilmalari
Afrosiyob – qadimgi Samarqandning xarobalari – zamonaviy arxeologik tadqiqotlarning eng muhim obyektlaridan biridir. So’nggi yillarda bu yerda olib borilgan qazishmalar natijasida ko’plab qiziqarli topilmalar qo’lga kiritildi. Bular orasida miloddan avvalgi 1-asrga oid devoriy rasmlar, noyob sopol idishlar, tangalar va zargarlik buyumlari bor. Bu topilmalar Samarqandning Buyuk Ipak yo’lidagi ahamiyatini, uning xalqaro aloqalarini va yuqori madaniy rivojlanish darajasini ko’rsatadi.
Fayoztepa buddaviylik majmuasi
Fayoztepa – Termiz yaqinidagi qadimgi buddaviylik ibodatxonasi majmuasi – zamonaviy arxeologlarning e’tiborini tortgan yana bir muhim obyektdir. Bu yerda olib borilgan yangi tadqiqotlar natijasida majmuaning tuzilishi va uning tarixiy ahamiyati haqida yangi ma’lumotlar olindi. Fayoztepadan topilgan haykallar, devoriy rasmlar va diniy marosim buyumlari qadimgi O’zbekiston hududida buddaviylik dinining tarqalishi va rivojlanishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bu topilmalar orqali biz Kushon imperiyasi davrida O’rta Osiyoda mavjud bo’lgan diniy bag’rikenglik va madaniy xilma-xillik haqida tasavvurga ega bo’lamiz.